Projektowanie uniwersalne – czym jest i dlaczego to jedyna właściwa droga?

Projektowanie uniwersalne, bazując na definicji twórcy tego terminu – architekta Ronalda Mace’a, to projektowanie produktów, usług i środowiska w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich ludzi w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalnego projektowania. Projektowanie uniwersalne nazywane jest nieraz też projektowaniem inkluzywnym lub niewykluczającym. Przez wiele osób bowiem traktowane jest jako podejście mające na celu uwzględnianie potrzeb osób z niepełnosprawnościami w procesie projektowania. Definicja Mace’a jest wynikiem wielu wcześniejszych myśli i działań prowadzonych przez architektów, urbanistów i innych empatycznych projektantów.

Polski twórca ergonomii

Polski naukowiec – twórca teorii oraz używanego obecnie na całym świecie pojęcia ergonomii, przyrodnik Wojciech Jastrzębowski w swojej wydanej w 1857 roku pracy “Rys ergonomji czyli nauki o pracy opartej na prawdach poczerpniętych z wiedzy przyrody” określił zasady tworzenia warunków do pracy uwzględniających anatomiczne i psychofizyczne możliwości człowieka. Ergonomia (lub czynnik ludzki) to zgodnie z definicją IEA (International Ergonomics Association) dyscyplina naukowa zajmująca się zrozumieniem interakcji między ludźmi i innymi elementami systemu oraz zawód, który stosuje teorię, zasady, dane i metody projektowania w celu optymalizacji dobrostanu ludzi i ogólnej wydajności systemu.

Niepełnosprawność to stan naturalny i normalny

Jedną z kluczowych postaci, które podobnie jak Jastrzębowski przyczyniły się do rozwoju myśli projektowania uniwersalnego, był Selwyn Goldsmith, pomysłodawca stosowanych dzisiaj powszechnie obniżonych krawężników. Brytyjski architekt, urbanista i rzecznik osób niepełnosprawnych w opublikowanej w roku 1963 książce Designing for the Disabled przedstawił manual wytycznych architektonicznych, mających na celu ułatwienie poruszania się osobom z niepełnosprawnościami.

Goldsmith w swoich pracach bardzo mocno podkreślał, jak kluczowe jest zrozumienie, że niepełnosprawność nie jest stanem poza istniejącymi normami czy standardami. Kluczowym elementem zrozumienia myślenia uniwersalnego projektowania według Goldsmitha jest fakt, że niepełnosprawność jest stanem całkowicie normalnym i naturalnym, a co się z tym wiąże, nie należy w procesie projektowania dopasowywać elementów, by stały się one również dostępne dla grupy osób niepełnosprawnych, ale od samego początku projektować w taki sposób, by potrzeby wszystkich osób, bez żadnego wyjątku brane były pod uwagę. Idąc dalej za tą myślą, projektowanie bez uwzględnienia potrzeb wszystkich potencjalnych użytkowników danej przestrzeni, usługi czy produktu jest projektowaniem wykluczającym.

Każdy z nas był, jest lub będzie osobą z niepełnosprawnością

Bardzo istotne jest także zrozumienie, że projektowanie według zasad universal design uwzględnia nie tylko potrzeby osób z dożywotnimi ograniczeniami mobilności lub percepcji, ale bierze pod uwagę także fakt, że każdy człowiek w trakcie swojego życia znajduję się w stanie jakiejś niepełnosprawności trwale, czasowo lub w pewnych sytuacjach.

Wyobraźmy sobie osobę, która z dwójką małych dzieci próbuje pójść do parku. Trzymając jedno dziecko za rękę, a drugą ręką pchając wózek, osoba ta znajduje się w stanie niepełnosprawności. Oczywistą rzeczą jest, że osoba o kulach, ze skręconą nogą lub innym schorzeniem wpływającym na mobilność staje się tymczasowo niepełnosprawna, natomiast już mniej oczywisty jest fakt, że osoba mająca alergię i chwilowe problemy z koncentracją również staje się osobą tymczasowo niepełnosprawną tyle, że w zakresie percepcji. Prowadząc na smyczy psa, trzymając w ręce telefon, słuchając głośno w słuchawkach muzyki czy niosąc siatkę z zakupami również sytuacyjnie stajemy się niepełnosprawni, często nie mając tego świadomości. Bardzo istotne jest uświadomienie sobie, że każdy z nas, bez wyjątku, na jakimś etapie swojego życia był, jest lub będzie w jakimś stopniu pozbawiony pełnej sprawności – niezależnie od wieku czy ogólnego stanu zdrowia.

Osoby w pełni sprawne to mniejszość

Kolejną kluczową kwestią w zrozumieniu znaczenia uniwersalnego designu jest świadomość liczb. Według informacji z biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych szacuje się, że w Polsce jest między 4 a 7,7 mln osób z niepełnosprawnościami (dotychczas nie ma jednak pełnych i sprawdzonych danych na ten temat, co także zasługuje na refleksję…). Doliczając do tej liczby osoby starsze, których liczba w społeczeństwie dynamicznie się zwiększa, osoby o niskim wzroście (m.in dzieci), kobiety w ciąży, osoby z tymczasową niepełnosprawnością (m.in po wypadkach, urazach, w trakcie rehabilitacji), a także osoby wykluczone cyfrowo, osoby mające trudność w komunikowaniu się z otoczeniem czy też osoby niepełnosprawne sytuacyjnie (m.in. z wózkiem, psem, nieporęcznym bagażem czy towarem), okazuje się, że osoby z niepełnosprawnością trwałą, tymczasową lub sytuacyjną potencjalnie stanowią większość społeczeństwa.

Mając to na uwadze można wysnuć tezę, że projektując bez zasad universal design pomijamy potrzeby większości potencjalnych użytkowników rozwiązania. Warto pamiętać o tym zaczynając jakikolwiek proces projektowy.

8 podstawowych zasad universal design

1. SPRAWIEDLIWE WYKORZYSTANIE (ang. EQUITABLE USE) – projekt powinien być użyteczny i atrakcyjny dla ludzi o różnych umiejętnościach (możliwościach);
2. ELASTYCZNOŚĆ UŻYTKOWANIA (ang. FLEXIBILITY IN USE) – projekt powinien uwzględniać szeroki zakres indywidualnych preferencji i umiejętności odbiorców;
3. PROSTA I INTUICYJNA OBSŁUGA (ang. SIMPLE AND INTUITIVE USE) – projekt powinien być łatwy do zrozumienia, niezależnie od doświadczenia, wiedzy, umiejętności językowych czy obecnego poziomu koncentracji użytkownika;
4. ZAUWAŻALNA INFORMACJA (ang. PERCEPTIBLE INFORMATION) – projekt w sposób efektywny powinien zawierać i przekazywać niezbędne informacje dla użytkownika, niezależnie od warunków otoczenia lub zdolności sensorycznych użytkownika;
5. TOLERANCJA BŁĘDU (ang. TOLERANCE FOR ERROR)– projekt powinien minimalizować zagrożenia i negatywne skutki przypadkowego lub zamierzonego działania;
6. NIEWIELKI WYSIŁEK FIZYCZNY (ang. LOW PHYSICAL EFFORT) – projektowanie powinno odbywać się w taki sposób, aby produkt był efektywny, wygodny i wymagał minimalnego wysiłku użytkownika;
7. WYMIARY I PRZESTRZEŃ DOSTĘPNE I UŻYTECZNE (ang. SIZE AND SPACE FOR APPROACH AND USE) – powinna być przewidziana odpowiednia wielkość i przestrzeń do podejścia, działania i wykorzystania produktu, niezależnie od wielkości, postawy lub mobilności użytkownika;
8. PERCEPCJA RÓWNOŚCI (ang. PERCEPTION OF EQUALITY) – projekt powinien minimalizować możliwość postrzegania indywidualnego jako dyskryminujące. Zasada ta odnosi się do odbioru poszczególnych rozwiązań jako takich, które mogą wpływać na postrzeganie siebie w kategoriach inności, poprzez uwypuklenie różnic wynikających z niepełnosprawności, jako cechy niewspółmiernie nas wyróżniającej.

Temat projektowania uniwersalnego powoli staje się coraz głębiej zakorzeniony wśród projektantów różnych dziedzin. Specjaliści od projektowania rozwiązań cyfrowych i user experience design już od końca lat 90. stosują zasady WCAG (Web Content Accessibility Guidelines), których celem jest tworzenie dostępnych projektów cyfrowych oraz zapobieganie cyfrowemu wykluczeniu.

W Fuzers pracujemy obecnie nad opracowaniem praktycznych metod wdrożenia zasad projektowania uniwersalnego do poszczególnych faz procesu service design (badania, kokreacja, prototypowanie czy testy).

A każdej i każdemu z Was w wolnej chwili polecam rozejrzeć się wokół siebie i zastanowić, czy przestrzeń wokół zaprojektowana jest uniwersalnie?

Ja zadając sobie to pytanie dowiedziałam się, że winda, stanowiąca jedyną możliwość dostania się do mojego budynku osobie na wózku nie działa od ponad 6 lat…